ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ ΤΟΥ ΣΥΝΔΕΣΜΟΥ
Ο Χοσέ Μαρτί γεννήθηκε στα τέλη μιας μακρόχρονης περιόδου ανάπτυξης της Κούβας βασισμένης στο δουλοκτητικό τρόπο παραγωγής και στη μονοκαλλιέργεια ζάχαρης. Ο πληθυσμός του νησιού, που ήταν η μόνη πια αποικία της Ισπανίας μαζί με το Πουέρτο Ρίκο στην Αμερικανική ήπειρο, εκτινάχθηκε από 170.000 το 1774 σε 1.400.000 το 1860, από τους οποίους οι μισοί ήταν Αφρικανοί δούλοι ή απελεύθεροι. Ο τρόπος όμως αυτός ανάπτυξης είχε πια εξαντλήσει τις δυνατότητές του, πράγμα που φανερώθηκε με έντονη οικονομική ύφεση καθώς, τόσο η απλήρωτη εργασία των δούλων, όσο και το μονοπώλιο του εμπορίου και η δύσκαμπτη διοίκηση που ασκούσε η μητροπολιτική Ισπανία, δρούσαν ανασταλτικά στον εκσυγχρονισμό της παραγωγής ζάχαρης και στην ανάπτυξη άλλων εναλλακτικών καλλιεργειών και παραγωγικών επενδύσεων. Από την άλλη μεριά οι απάνθρωπες συνθήκες ζωής και εργασίας των δούλων προκαλούσαν συνεχείς εξεγέρσεις.
Τον Οκτώβριο του 1868 ξέσπασε ο Δεκαετής πόλεμος για την απελευθέρωση από την Ισπανική κυριαρχία και την κατάργηση της δουλείας. Η συμμετοχή του έφηβου Μαρτί σε φιλοεπαναστατικούς ομίλους, παράλληλα με τη δημοσίευση ποιημάτων, ενος πατριωτικού θεατρικού έργου και των πρώτων του πολιτικών κειμένων, η φυλάκιση και η εξορία του το 1871 στην Ισπανία συνοψίζουν το κύριο χαρακτηριστικό της προσωπικότητάς του: την αταλάντευτη ενότητα σκέψης και δράσης που στηριζόταν και οιστρηλατούσε ταυτόχρονα ένα μοναδικό ποιητικό χάρισμα.
Ο δεκαετής πόλεμος τέλειωσε με συμβιβασμό, χωρίς να πετύχει τους στόχους του. Προκάλεσε όμως βαθιές τομές στην οικονομία και στη κοινωνία της Κούβας:
Η συγκρότηση του επαναστατικού στρατού από όλα τα τμήματα της κοινωνίας, γαιοκτήμονες και δούλους, άσπρους, μαύρους και μιγάδες, που μοιράστηκαν όχι μόνο τους κινδύνους, αλλά και τα αξιώματα, καλλιέργησε στα προοδευτικότερα τμήματα της κοινωνίας τις ιδέες της φυλετικής ισότητας και της ενιαίας εθνικής ταυτότητας.
Η άρχουσα τάξη των γαιοκτημόνων, που δεν μπόρεσε να πραγματοποιήσει τη ρήξη με το δουλοκτητικό τρόπο παραγωγής, αποδεκατίστηκε. Το Βορειοαμερικανικό κεφάλαιο έσπευσε να καλύψει το κενό. Η παραγωγή της ζάχαρης αποκαταστάθηκε, αλλά σε βιομηχανική βάση. Αναπτύχθηκαν αντίστοιχα οι σιδηρόδρομοι και το εμπόριο. Υπολογίζεται ότι όταν άρχισε το 1895 η οργανωμένη από τον Μαρτί δεύτερη Επανάσταση για την Ανεξαρτησία της Κούβας, το επενδυμένο κεφάλαιο από τις ΗΠΑ ήταν 50.000.000 δολάρια. Οι Βορειοαμερικανικές εταιρείες έλεγχαν ουσιαστικά την βιομηχανία της ζάχαρης και οι ΗΠΑ απορροφούσαν το 87% των εξαγωγών.
Ο Μαρτί έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στην εξορία. Το 1878 επέστρεψε στη Κούβα, μα σε λιγότερο από ένα χρόνο εξορίσθηκε για δεύτερη φορά λόγω της επαναστατικής του δράσης. Έζησε στις ΗΠΑ, στο Μεξικό, τη Γουατεμάλα και τη Βενεζουέλα, και παντού αναδείχθηκε σε παράγοντα της πνευματικής και πολιτικής ζωής. Ταξίδεψε πολλές φορές στη Κεντρική Αμερική και στα νησιά της Καραϊβικής. Στη Ν. Υόρκη υπήρξε για πολλά χρόνια ανταποκριτής μεγάλων Λατινοαμερικάνικων εφημερίδων και υπηρέτησε ως πρόξενος της Ουρουγουάης, της Αργεντινής και της Παραγουάης. Η σκέψη και η δράση του, πάντα προσανατολισμένες στην απελευθέρωση της Κούβας, απέκτησαν ευρύτερους ορίζοντες, συνδέθηκαν με τη κοινή μοίρα των λαών της Λ. Αμερικής. Ο Μαρτί είχε πλήρη γνώση της δύναμης και την επιθετικότητας του Βορειοαμερικανικού ιμπεριαλισμού. Ήξερε πως οι κυβερνήσεις των ΗΠΑ θεωρούσαν πως είχαν δικαίωμα επικυριαρχίας στη Λ. Αμερική, και τους κατοίκους της ένα υποδεέστερο είδος ανθρώπου καθώς και οτι οι διαιρεμένες και κοινωνικά και οικονομικά καθυστερημένες χώρες της Λ. Αμερικής, ήσαν μια εύκολη λεία.
Ο Μαρτί εργάσθηκε ακαταπόνητα για τη συμπαράταξη των κουβανών πατριωτών, τη δημιουργία του Κουβανικού Επαναστατικού Κόμματος και τον ιδεολογικό εξοπλισμό του έτσι ώστε "να διεξαγάγει έναν απελευθερωτικό πόλεμο με δημοκρατικό πνεύμα και μεθόδους, που θα εξασφαλίσει ειρήνη και ευτυχία σε όλους τους κατοίκους της Κούβας και θα αποκλείσει κάθε αυταρχικό και γραφειοκρατικό κατάλοιπο της αποικιοκρατίας ".
Η τόσο ποθητή απελευθέρωση και η δημιουργία της Δημοκρατίας της Κούβας δεν ήταν αυτοσκοπός· ο Μαρτί τη θεωρούσε συνδεδεμένη άρρικτα με τη τύχη των υπόλοιπων λαών∙ ήταν προσπάθεια να αποτραπεί η κατάληψη της Κούβας από τις ΗΠΑ και η μετατροπή της σε προγεφύρωμα για την επέκταση της νέο-αποικιακής κυριαρχίας τους σ’ όλη τη Λ. Αμερική.
Συνεχιστής και εκφραστής στα τέλη του 19ου αιώνα της πολύχρονης προσπάθειας χειραφέτησης της Λ. Αμερικής και της δημιουργίας Αμερικανικής ταυτότητας, ο Μαρτί διακήρυχνε πως η ιδεολογία, η πνευματική δημιουργία και η πολιτική πρέπει να βασίζονται στη Λατινοαμερικανική πραγματικότητα και ιστορία και να μην αντιγράφουν μηχανικά Ευρωπαϊκά και Βορειοαμερικάνικα πρότυπα.
Προπαγάνδησε με τα γραπτά του και έδρασε για τη χειραφέτηση από τα οικονομικά δεσμά της αποικιοκρατίας, την εξάλειψη των φεουδαρχικών θεσμών και σχέσεων και τη δημιουργία δημοκρατικών και κοινωνικά δίκαιων οντοτήτων, με ισότιμη συμμετοχή ιθαγενών ινδιάνων, νέγρων, μιγάδων και λευκών.
Οι ιδέες και η επαναστατική πράξη του Μαρτί τον κατατάσουν στους απελευθερωτές της Λ. Αμερικής, μαζί με τον Μπολίβαρ, τον Χουάρεζ, τον Σαν Μαρτίν, τον Ο'Χίγκινς, τον Σούκρε. Η απελευθερωτική και διεθνιστική του σκέψη, ιδιαίτερα σε ότι αφορά την αλληλεγγύη των λαών της τη βασισμένη επάνω στο κοινό πολιτισμικό παρελθόν και το κοινό συμφέρον να αντισταθούν στην επιβουλή του Βορειοαμερικανικού ιμπεριαλισμού, είχε και έχει μεγάλη επίδραση και εξακολουθεί να εμπνέει κάθε προοδευτικό κίνημα της Λ. Αμερικής.
Στην ίδια του τη χώρα, οι ιδέες του Μαρτί ήταν η κινητήρια δύναμη της νικηφόρας Επανάστασης και αποτέλεσαν, μαζί με το μαρξισμό, όχι μόνο την ιδεολογική βάση των διακηρύξεων εκατομμυρίων κουβανών προς τους λαούς της αμερικανικής ηπείρου και του κόσμου, αλλά και όπλο και οδηγό για την υπεράσπιση της εθνικής ανεξαρτησίας της Κούβας, των κοινωνικών επιλογών της και την αδιάλειπτη επιτέλεση του διεθνιστικού της καθήκοντος.